در طب سنتی ایران به شناخت دو موضوع توجه می شود: اول: اسباب حفظ سلامت دوم: اسباب ایجاد مرض و بیماری. سلامتی یعنی آنکه تمامی افعال سیر طبیعی خود را داشته و خالی از هر نوع اختلال و نقص باشند. مرض یعنی خروج افعال از حالت طبیعی خود به گونه ای که عضو یا بدن، عملکرد صحیح نداشته باشد. تقسیم بندی اختلالات فعل و عملکرد اختلال در عملکرد یا فعل به سه شکل روی می دهد: تغیر یا دگرگونی در فعل: مثلا به جای انقباض، انبساط صورت می گیرد. نقصان در فعل: فعل به صورت کامل انجام نمی شود، مثل ضعف عضلانی در میاستنی گراویس. بطلان در فعل: عملکرد عضو کاملا دچار اختلال می شود و انجام وظیفه نمی کند، مثل فلج عضلات پس از سکته مغزی. تقسیم بندی بیماری ها بیماری ها به دو دسته کلی مفرد و مرکب تقسیم می شوند: 1- بیماری های مفرد که بر سه نوع اند: الف) تابع سوء مزاج ب) تابع سوء هیئت ترکیب ج) تابع تفرق اتصال 2. بیماری های مرکب که ترکیبی از موارد فوق می باشند. تابع سوء مزاج ساده مفرد (غلبه گرمی) مرکب(غلبه گرمی و خشکی) مادی مفرد (غلبه خون) مرکب(غلبه بلغم و سودا) تابع سوء هیئت ترکیب (مرض ترکیب) امراض خلقت : 1-شکل(انحنای غیر طبیعی استخوان) 2-مجاری( انسداد رگهای قلب) 3-اوعیه(هیدروسل) 4-سطوح(از بین رفتن پرز مخاط معده) امراض مقدار (بزرگی غیر طبیعی سر) امراض تعداد (شش انگشتی) امراض وضع(دررفتگی کامل مفصل) تابع تفرق اتصال (جدایی بین اجزاء) ( شکستگی استخوان یا قطع انگشت) بیماری های مرکب (ترکیبی از موارد بالا) (ورم یا آماس و بثورات) حکیم سید اسماعیل جرجانی در کتاب ارزشمند ذخیره خوارزمشاهی سلامتی را این گونه تعریف می کند: "باید دانست که تندرستی مطلق آنست که مزاج هر اندامی از اندام های یکسان(اندام های ساده)، معتدل باشد، اعتدالی خاصه ؛و ترکیب اندام های مرکب همه درست باشد و بدان عدد و اندازه و آن شکل باشد که باید؛ و آنچه به هم پیوسته باید، پیوسته باشد؛ و آنچه از هم دور باید، دور باشد؛ و فعل و منفعت همه اندام ها تمام و بی آفت و بی تقصیر باشد". الف) بیماری های تابع سوء مزاج هرگاه مزاج عضوی از اعضای مفرد یا مزاج کل بدن از حد اعتدال ویژه مناسب آن خارج شود، مرض تابع سوء مزاج رخ می دهد. بیماری های تابع سوءمزاج به دو دسته ساده و مادی تقسیم بندی می شوند. سوء مزاج ساده(بدون ماده): یعنی مزاج یک عضو یا همه اعضا به علت غلبه کیفیتی بر آن تغییر کند؛ مثلا شخص در معرض سرمای بیش از حد قرار گیرد و یک عضو یا کل بدنش دچار سرمازدگی شود (سوء مزاج سرد ساده). سردرد ناشی از گرمای آفتاب نیز مثال دیگری از سوء مزاج ساده است. سوء مزاج مادی(با ماده): زمانی ایجاد می شود که ماده غیر طبیعی، از نظر کمیت یا کیفیت، کیفیت یک عضو یا همه بدن را تغییر دهد و از مزاج اصلی خارج کند. چنانچه در مبحث مزاج های غیر معتدل اشاره شد، سوء مزاج ها نیز می توانند بر حسب کیفیت غالب، مفرد یا مرکب باشند. بنابراین هرکدام از انواع سوء مزاج ساده یا مادی می تواند به هشت نوع مفرد یا مرکب تقسیم شوند، پس در مجموع 16 نوع سوء مزاج خواهیم داشت. انواع سوء مزاج به قرار زیرند : ساده مادی مفرد مرکب مفرد مرکب گرم گرم و تر گرم گرم و تر سرد سرد و تر سرد سرد و تر خشک گرم و خشک خشک گرم و خشک تر سرد و خشک تر سرد و خشک نکته: با توجه به اینکه سوء مزاج می تواند ساده یا مادی باشد و هر کدام از این دو نوع می تواند ببا یک یا دو کیفیت، مزاج را تحت تاثیر قرار دهد. پس در ساده ترین دسته بندی اسباب و علل ایجاد بیماری، یک مرض سوء مزاجی می تواند تا 16 نوع سبب داشته باشد که هر کدام درمان خاص خود را دارد. اسباب سوء مزاج های مفرد الف)سبب های سوء مزاج گرم 1- حرکت معتدل: حرکت موجب حرارت می شود که این حرکت می تواند جسمانی مثل ورزش، و یا نفسانی مثل غضب و خشم باشد. 2- عفونت: حرارت غریبه موجب فساد اخلاط و بخارهای تند و یتز این ااخلاط، سبب گرمی می شود. 3- سده و بسته شدن مسامات: موجب می شود حرارت در درون بدن حبس شود و به دنبال احتباس حرارت، گرمی افزایش یابد. 4- عامل گرمی بخش بالفعل: مانند گرمی آفتاب و حرارت آتش. 5- عامل گرمی بخش بالقوه: مانند مصرف غذاها و داروهای گرم (مصرف داخلی یا خارجی). الف)سبب های سوء مزاج سرد 1- حرکت بیش از حد: به دلیل تحلیل بیش از اندازه حرارت غریزی 2- بی حرکتی زیاد: ببه علت کثرت و احتقان مواد سرد در بدن و عدم تحلیل طبیعی که در حرکت رخ می دهد. 3- کم خوری بیش از حد: به علت کاهش تولید خون پرخوری: حرارت بدن از هضم غذای اضافی عاجز می شود و این مسئله باعث خاموش شدن حرارت غریزی می گردد. 4- گشادگی بیش از حد مسامات: سبب انتشار حرارت و تحلیل آن می گردد. 5- بسته شدن بیش از حد مسامات: به علت عدم دفع بخار و دخان از بدن و تجمع در بدن، باعث خاموش شدن حرارت غریزی می شود. 6- عامل سرد کننده بالفعل: مثل سردی هوا، آب سرد و یخ 7- عامل سرد کننده بالقوه: مثل مصرف غذاها و داروهای سرد (مصرف داخلی یا خارجی). الف)سبب های سوء مزاج خشک 1- مواجهه با خشکی بالفعل: مثل آتش و هوای گرم و استحمام در آب های مجفف و قابض. 2- استفاده از عامل خشک کننده بالقوه: مانند غذاها و داروهای خشک کننده (چون بادمجان، سرکه، نمک و سایر داروهای مجفف). 3- فزونی حرکت بیش از حد اعتدال: در حدی که با بالا بردن حرارت، رطوبات طبیعی بدن را از بین برده، شخص را مستعد بیماری های خشک کند. 4- کم خوری: کمی غذا به علت ایجاد نقصان در جایگزینی رطوبت های بدن باعث خشکی می شود. الف)سبب های سوء مزاج تر 1- پر خوری:خوردن غذای زیاد برای کسی که بدنش به اندازه کافی حرارت دارد موجب افزایش تولید خلط خون، و برای کسی که حرارت کمتری دارد باعث افزایش تولید خلط بلغم می گردد. در هر صورت، خون و بلغم هر دو تر هستند و موجب افزایش تری بدن می شوند. 2- برخورد با عامل رطوبت بخش بالقوه: مثل حمام مرطب استفاده از عوامل رطوبت بخش بالقوه:مثل مصرف بیش از اندازه غذاها و اروهای رطوبت زا (مصرف خارجی یا داخلی). 3- بی حرکتی زیاد: حرکت باعث تحلیل رطوبت های بدن و عدم تحرک سبب تجمع رطوبت می شود. عدم استفاده از تحلیل برنده ها یا محللات 4- کاهش استفراغ های طبیعی: به سبب دفع نشدن رطوبت ها، تری در بدن افزایش می یابد. 5- از دست دادن یا استفراغ خلط خشک کننده (مجفف) مثال 1 : اگر کسی در مناطق مرطوب زندگی می کند باید تدابیری بیندیشد که دچار بیماری های سوء مزاج تر نشود. اگر دقت کنیم می بینیم که معمولا این آداب بهداشتی در فرهنگ ایرانیان به چشم میخورد، مثلا در شمال کشور ماست را با سیر می خورند یا در مناطق دیگر بسته به خوراکی های گرمی بخش در دسترس مزاج غذای خود را تعدیل می کنند. خوردن ماست با گردو، کشمش،سیر، موسیر، نعناع، آویشن، پونه و... نمونه هایی از فرهنگ حفظ سلامتی در ایران است که در بخش حفظ الحصه بیشتر مورد بحث قرار می گیرد. مثال 2 : آقای 35 ساله با مشکل سرفه مزمن خشک از 4 سال پیش متعاقب سرماخوردگی مراجعه نموده است که علی رغم مراجعات مکرر به پزشک و بررسی های مختلف تصویر برداری و آزمایشگاهی، تشخیص و درمان موثری به وی توصیه نشده است. بر اساس آنچه که در این فصل گفته شد با تشخیص غلبه خشکی و وجود ماده انسدادی (mucus plug) در نای ، تحت درمان با بارهنگ و شربت زوفا قرار گرفت و پس از حدود دو هفته ، بیمار بهبود یافت.

منبع: تسنیم