خطمی؛ دوست پوست، دشمن یبوست

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم

سیما رفیعی، کارشناسی زیست شناسی گیاهی، عضو فعال انجمن تحقیقات طب سنتی ایران

مقدمه:

امام كاظم عليه السلام: «شستن سر با خطمى در روز جمعه، از سنّت است، روزى را سرشار مى‌سازد، فقر را باز مى‌دارد، مو و پوست را نكو مى‌كند و مايه ايمنى از سردرد است.»

امام على عليه السلام: «شستن سر با خطمى، چرك را مى‌بَرَد و آلودگى‌ها را از ميان برمى‌دارد.»

نام علمی: Althaea officinalis

در کتب طب سنتی: نوعى خبّازى، شحم المرج

نام یونانی: خطمی

نام انگلیسی: Marsh mallow = Althea root

نام فرانسوی: Guimauve

نام عربی: الغاسول‌ و العصرس‌

خانواده: Malvaceae

مزاج:

خطمی نام یونانی است و به معنای بسیار مفید آمده است. بهترين آن سبز كوهى است كه گلش سفيد است، و بستانى آن را بور الزوانى خوانند و برى را شحم المرج گويند.

از نظر جالينوس سرد و تر، از نظر شيخ الرئيس ابوعلی سینا  گرم معتدل و از نظر زکریای رازی گرم میانه است از نظر نگارنده کتاب الابنیه عن حقائق الادویه گرم است اندر درجه‏ى اوّل. تخم و بيخ آن را در قوت مانند گل آن و از آن بسيار قويتر و تجفيف آن بيشتر و لطيفتر دانسته اند. به نظر می سد که نظر بوعلی به حقیقت نزدیک است گرچه عده ای نیز خطمی را معتدل القوى و مایل بسردى و ترى دانسته‌اند.

گل آن در خواص ضعيف‌تر از تخم، برگ و ساقۀ آن است.

دانه خطمی بهترین نوعش سیاه رنگ بوده و مزاج سرد یا معتدل دارد.

گیاه شناسی:

خطمى گياهى است علفى چند ساله  ١ - ۵ / ٠  متر. ساقۀ آن نسبتا ضخيم و افراشته است. گياه پوشيده از كرك سفيد پنبه‌اى است. برگهاى آن متناوب و به رنگ سبز مايل به سفيد و گلها درشت به رنگ سفيد مايل به صورتى يا مايل به ارغوانى است كه در قسمت انتهاى ساقه معمولا به صورت دسته‌هاى  ٣  تايى ظاهر مى‌شود. ريشۀ آن دراز دوكى‌شكل به رنگ خاكسترى مايل به زرد و ريشۀ سال دوم آن به ضخامت يك انگشت با طعمى كمى شيرين است. معمولا در سال دوم ريشه را بيرون آورده تميز كرده و خشك مى‌كنند. اين گياه معمولا در نقاط مرطوب و باتلاقى و چمنزارهاى شور مى‌رويد و معمولا براى مصارف دارويى كاشته مى‌شود. تكثير آن با كاشت تخم آن در بهار و يا كاشت پاجوش آن در پاييز انجام مى‌گيرد. معمولا برداشت برگهاى جوان خطمى و گلهاى آن قبل از اينكه كاملا باز شود، در تابستان انجام مى‌گيرد.

ترکیب شیمیایی (chemical composition):

در ریشه خطمی، لعاب (موسیلاژ) 25 تا 35 درصد، نشاسته 35 درصد، پکتین 10 درصد، قندها 10 درصد، آسپارژین 2 درصد، تانن 10 درصد وجود دارد.

این مواد در گل، برگ و در تخم خطمی به مقدار کمتر وجود دارد.

روش های مصرف:

1. جوشاندۀ ريشۀ خطمى:  ٣٠  گرم ريشۀ خطمى را نيم‌كوب كرده و مدت نيم ساعت در مقدارى آب مى‌جوشانند كه  ١٠٠٠  گرم جوشانده به دست آيد سپس آن را صاف كرده و براى شستن، نرم كردن و كمپرس ورمها از آن استفاده مى‌كنند.

2. خيساندۀ ريشه خطمى: ريشۀ خطمى  ١٠  گرم، آب سرد  ١٠٠٠  گرم. ريشه را پوست گرفته خرد كنند و در آب سرد بخيسانند و در اسهال خونى حاد قسمت صاف روى آن را به جاى آب مرتبا بياشامند.

3. در هند برگها و گلهاى له ‌شدۀ آن را روى سوختگى مى‌گذارند و دم‌ كردۀ گلها و غنچه‌هاى آن را در موارد برونشيت و نزله‌هاى برونشيتى تجويز مى‌كنند.

4. در ژاپن از جوشاندۀ ريشه و برگهاى خطمى دارويى براى معالجۀ اسهال استفاده مى‌شود. اين جوشانده براى تسكين سرفه و لينت مزاج نيز مفيد است. و به صورت غرغره براى رفع التهاب گلو مصرف مى‌شود.

5. برای تهيۀ دم‌كردۀ ريشۀ خطمى  ٣٠ - ١٠  گرم ريشۀ خطمى را گرفته پس از تميز كردن و خرد كردن،  ١٠٠٠  گرم آب جوش روى آن مى‌ريزند و آن‌قدر صبر مى‌كنند كه درجۀ آب  ٢٠  درجه شود، سپس آن را صاف كرده با عسل مخلوط و سه فنجان در روز مى‌خورند. در موارد يبوست در اين دم‌كرده شيرين‌بيان، انيس و پوست سياه‌توسه ( ٢٠ - ١٠  گرم) اضافه مى‌كنند.

6. اگر نيم گرم گل خشك خطمى را در  ١۵٠  گرم آب به مدت  ۵  دقيقه بجوشانند و سپس آن را سرد كرده  ۶ - ۵  قطره الكل كامفره به آن اضافه كنند، محلولى براى شست‌وشوى چشم تهيه مى‌شود كه خيلى مفيد است.

7. در مورد رفع يبوست و تحريك روده‌ها اگر  ۴  گرم ريشۀ خطمى را با  ٢  گرم مغز ريشۀ شيرين‌بيان و  ٢  گرم لاكتوز مخلوط كرده و صبح ناشتا بخورند براى رفع يبوست و تحريك روده‌ها مفيد است.

مصارف درمانی (medicinal uses):

1. ملین مزاج ، محلل و منضج (معتدل‌كنندۀ اخلاط) است.

2. جهت رفع شقاق و تقشر(پوسته پوسته شدن) پوست كف دست و پا نافع است.

3. شستن با جوشاندۀ برگ آن براى نرم كردن موى سر نافع است.

4. با روغن کنجد بر پوست مالند و در آفتاب نشینند بهک را بزداید و تخمش در این باره موثرتر است.

5. ورم سخت را نرم می کند.

6. از آماس جلوگیری می نماید.

7. ورم خونی را فرو می نشاند.

8. دمل را می رساند.

9. در علاج آماس نفخی و خنازیر* مفید است؛ با صمغ و گوگرد بر خنازیر گذارند سودمند است.

10. با سقز تلخ بردارند(شیاف واژینال) زهدان سخت شده را نرم می کند. نشستن در دم‌كردۀ آن براى تحليل ورم مقعد و بسته بودن دهانه رحم زنان عقيم مفيد است.

11. ختمی و به ویژه اگر با پیه غاز باشد در علاج درد مفاصل، عرق النساء (سیاتیک)، لرزش، کشیدگی و گسیختگی ماهیچه، کشیدگی اعصاب مفید است.

 12. ضمادش علاج ورم بناگوش است.

 13. التهاب و بادکردگی پلک را از بین می برد.

14. راه بلغم آوردن را آسان می کند.

15. به ذلیل قبضی که دارد، مانع خون برآوردن از گلو می شود.

16. ضماد برگش ورم پستان را فرو می نشاند.

17. از علاجات ذات الجنب* و ذات الریه است.

 18. شیره اش تشنگی را فرو می نشاند.

19. آب پز برگ و ریشه اش در علاج سوزش مجرای بول، سوزش روده، ورم اطراف پیزی(مثانه) و اسهال بد و بیماری های دستگاه ادراری مانند سنگ کلیه، کمی ترشح ادرار(الیگوریا) و عدم دفع ادرار(آنوریا) مفید است.

 20. آب پزش برای زهدان خوب و خون زچگی* را پاک می نماید.

21. در ترشحات زنانگی علاوه بر خوردن، از همان محلول دستگاه تناسلی را شستشو دهند.

22. با روغن کنجد و روغن زیتون بر بدن بمالند از گزند حشرات در امان می مانند.

 23. اگر آب پزش را با روغن کنجد یا شراب مخلوط کنند و بر جای نیش زنبور عسل بمالند مفید است.

24. قطعات ريشه خطمى را در آب خيسانده و از آن براى رفع تحريكات جلدى و به عنوان آرام‌كنندۀ ناراحتى‌هاى پوستى استفاده مى‌كنند.

25. از ريشۀ خطمى به صورت دم‌كرده براى تسكين سرفه شديد استفاده می شود.

26. براى تسريع دندان‌بندى كودكان ريشۀ خطمى را كاملا تميز كرده و خرد نموده براى جويدن و ساييدن لثه‌ها به كودك مى‌دهند. اين كار اثرش از لاستيكهايى كه براى مالش به لثه‌ها به كودك مى‌دهند بجود، خيلى بيشتر و بهتر است.

27. مضمضۀ دم‌كردۀ تخم آن با سركه براى تسكين درد دندان گرم مفيد است.

28. رومى‌ها به خطمى خيلى معتقد بودند تا آنجا كه Pliny طبيعى‌دان معروف رومى در نوشته‌هايش اظهار كرده است: «هركس يك قاشق سوپ‌خورى خطمى خرد و گرد شده را بخورد در آن‌ روز به هيچ بيمارى مبتلا نمى‌شود»

29. در يك آزمايش علمى جديد نشان داده شده است كه خطمى توانايى گلبولهاى سفيد را براى بلع و از بين بردن ميكربها افزايش مى‌دهد  و به اين ترتيب به سيستم دفاعى بدن كمك مى‌ کند.

 احتیاطات:

از نظر عوارض جانبى تا به حال گزارشى در مورد عوارض جانبى خطمى وجود ندارد. به استثناى زنان باردار و مادران شيرده مصرف آن براى بقيه اشخاص در حد مجاز بلامانع است. و اگر در جريان مصرف احتمالا كوچكترين ناراحتى نظير اسهال و ساير ناراحتى‌هاى معدى ايجاد شود، مصرف آن كاسته شود و يا قطع شود و اگر پس از دو هفته مصرف در رفع ناراحتى مورد نظر اثرى نداشت براى درمان بايد از طريق ديگرى اقدام نمود.

خطمى براى معده مضرّ است و از اين نظر بايد با آب زرشك، عسل و رازيانه خورده شود و همچنين مضر ريه است و بايد با عسل خورده شود.

*خنازیر (scrofula) : آماس گره های لنفاوی ناحیه گردن است. التهاب و تورم این گره ها می تواند به علت بروز عفونت های مختلف باشد ولی در 95 درصد مواقع عامل بیماری میکروب سل است.

*خون زچگی (lochia): به ترشحاتی که از مجرای تناسلی بعد از زایمان در چند هفته اول انجام می گیرد که ابتدا خون خالص سپس خونابه و بعدا به صورت ترشح سفید رنگ است گفته می شود.

*ذات الجنب: التهاب بافت ریه.

منابع:

1. شیخ الرئیس ابوعلی سینا (چاپ اول 1362)، قانون در طب، کتاب دوم، ترجمه شرفکندی، تهران، انتشارات سروش

2. میرحیدر، حسین (1385)، معارف گیاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

3. دکتر رجحان، محمد صادق (چاپ دوم 1377)، درمان به وسیله گیاهان دارویی، تهران، ناشر مرکز فرهنگی آبا

4. عقیلی علوی شیرازی، محمد حسین بن محمد هادی (1380)، مخزن الادویه، تهران، انتشارات باورداران

5. محمدی ری شهری، محمد (1385)، دانشنامه احادیث پزشکی، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث

6. رازى، محمد بن زكريا(1387)،المنصوري في الطب‏، ترجمه محمد ابراهيم ذاكر، تهران، دانشگاه علوم پزشكى تهران‏

7. هروى، موفق بن على‏، الأبنية عن حقائق الأدوية(روضة الأنس و منفعة النفس)(1346)، تصحیح احمد بهمنيار، تهران، دانشگاه تهران

8. انصارى شيرازى، على بن حسين(1371)‏، اختیارات بدیعی، تهران‏، شركت دارويى پخش رازى‏