شاه تره (بقلة الملک یا سلطان سبزى ها) در طب سنتی ایران ( 2 )

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم

مرحوم دكتر سيد جلال مصطفوى كاشانى

خواص شاه تره

به طورى كه قبلا گفتيم و در اين كتاب نيز مندرج است در اروپا، فوماريا افيسيناليس مصرف طبى دارد و گونه هاى مشابه آن در ايران به شاه تره موسوم است، ولى با مطالعه اين قسمت از كتاب گياهان دارويى مى بينيم كه آنچه درباره خواص درمانى فوماريا افيسيناليس شرح داده شده، در كتاب تحفة المؤمنين نيز عينا در مورد خواص شاه تره ايران بيان شده است. همان ده خاصيتى كه در كتاب تحفه، براى شاه تره ذكر كرده اند، دانشمندان اروپا نيز بدون كم و زياد، براى فوماريا افيسيناليس بيان داشته اند و از اينجا چند مطلب براى ما روشن مى شود:

1. شاه تره اى كه در كشور ما مى رويد و نام علمى آن فوماريا پارويفلورا است داراى همان خواص فوماريا افيسيناليس است كه در كشورهاى اروپا مصرف مى شود.

2. اين خواص را دانشمندان اروپا كشف نكرده اند، بلكه از كتاب هاى پزشكى قديم ايران گرفته شده است. نه تنها خواص شاه تره، بلكه خواص درمانى همه گياهان دارويى را نيز از پزشكان قديم ايران فراگرفته اند (به استثناى معدودى از آن ها كه در ايران نبوده است)، ولى تبليغات صد ساله اخير دنيا براى بزرگداشت اروپا از يك طرف و سم پاشى ها و زهرپراكنى هاى همه جانبه براى عاطل و باطل جلوه دادن معتقدات قدما از طرف ديگر، چنان چشم و گوش ها را بسته و نيروهاى فكرى دانشمندان ما را مسخّر كرده است كه خيال مى كنند هرچه ما داريم از اروپا داريم، حال آنكه حد اقل در مورد طب گياهى، هرچه اروپا دارد از ما دارد.

در بين دانشمندان و محققان بزرگ و خاورشناسان و استادان تاريخ علوم، گاه گاهى كسانى نظير گوستاولوبون، مستشرق معروف و جرج سارتن، استاد تاريخ علوم در دانشگاه هاروارد آمريكا پيدا مى شوند كه به اين معنى اعتراف كنند. ما نيز به سهولت مى توانيم چنين مدعايى را به اثبات برسانيم. پزشكان و داروسازانى كه كتاب هايى مانند گياهان دارويى را مطالعه مى كنند كه امروزه در ايران يا اروپا به چاپ مى رسد، تصور مى كنند خواص درمانى اين گياهان به تازگى كشف شده است و همه آن ها را نيز حتما و قطعا دانشمندان اروپا كشف كرده اند.

براى رفع شبهه، نگارنده اين سطور، يك كتاب به زبان فرانسه را- كه 84 سال پيش؛ يعنى، در سال 1883 ميلادى چاپ شده است- در معرض قضاوت خوانندگان قرار مى دهد و آن مجموعه بزرگ دايرة المعارف علوم پزشكى است در صد مجلد. در جلد 42 با عنوان فومتر بحث خيلى مفصلى كرده كه البته درج همه مطالب آن از حوصله اين مقاله خارج است. جمله اى كه خوانندگان بايد بدانند اين است كه مى نويسد:

«از تيره شاه تره نوعى كه معمولا در طب مصرف مى شود، فوماريا افيسيناليس است.»

عينا همان كه امروز نيز در كتاب گياهان دارويى ذكر شده است. سپس مى نويسد:

«ولى گونه هاى ديگرى نيز از قبيل فوماريا پارويفلورا، فوماريا اسپيكاتا، فوماريا وايلانتى، فوماريا كاپرئولاتا، فوماريا مديا و غيره و غيره گاهى با تفاوت به جاى فوماريا افيسيناليس مصرف مى شود باوجود آنكه از حيث خواص درمانى كاملا با يكديگر مشابه نيستند.

توجه فرموديد كه اين طبقه بندى ها و نامگذارى ها كه امروزه ما در كتاب ها مى بينيم، متعلق به امروز و ديروز نيست و در كتاب هاى خيلى قديمى هم عينا ديده مى شود، البته اين طبقه بندى ها و نامگذارى ها از طرف دانشمندان قديم اروپا انجام شده و در كتب پزشكى و داروسازى قديم ايران وجود ندارد.

آن گاه همين دايرة المعارف پزشكى، همه خواص درمانى شاه تره را كه امروزه در كتاب هاى گياهان دارويى نوشته شده، ذكر كرده است و جز اين هم نمى تواند باشد، حتى اگر كتب 200 سال و 300 سال پيش اروپا را هم مراجعه داشتيم، همه اين خواص را در آن ها مى ديديم، زيرا ريشه همه اين معلومات به ابن سينا مى رسد كه در قرون وسطى، دانشمندان اروپا از كتاب قانون ترجمه كرده اند. البته ما نمى گوييم ابن سينا كاشف همه اين خواص بوده زيرا حد اقل دو هزار سال پيش از ابن سينا، علم طب مدون بوده است و پزشكان خيلى قديم، از خواص درمان بخش گياهان دارويى اطلاع داشته اند. ولى ابن سينا اكتشافات بسيارى در اغلب گياهان دارويى؛ از جمله، در شاه تره دارد، چنان كه در همين دايرة المعارف پزشكى در بحث تاريخى آن، پس از اشاره به ديسقوريدوس و جالينوس صريحا مى نويسد كه شاه تره از زمان ابن سينا اهميت پيدا كرده است؛ البته ما منكر نيستيم كه با پيشرفت علوم در اروپا، مخصوصا بيوشيمى، در قرن اخير توانسته اند مواد مؤثر گياهان دارويى را استخراج كنند.

امروزه ما مى دانيم كه شاه تره داراى مواد رزينى، املاح معدنى مختلف (مخصوصا، نيترات دو پتاس)، يك ماده تلخ قابل استخراج، كلريت رين، يك اسيد آلى قابل تبلور موسوم به اسيد فوماريك و هفت آلكالوئيد است كه يكى از آن ها فومارين يا پروتوپين نام دارد. البته هيچ كدام از آن ها در كتب قديم ديده نمى شود. در عين حال، هيچ يك از اين ها نيز چيزى بر معلومات ما از نظر خواص درمانى، افزون بر آنچه در كتب طبى قديم ايران وجود دارد، نمى افزايد.

عيد فرامى رسد، ما به عنوان عيدى سنت قديمى ايرانيان را براى حفظ سلامتى ساليانه شان بيان مى كنيم ايرانيانى كه عمر طولانى داشتند و زندگى را به خوشى و سعادت مى گذراندند و براى داشتن چنين زندگى در اول بهار مدت بيست روز سلامت بدن خود را با خوردن كاسنى و شاه تره براى مدت يك سال تضمين مى كردند.

بهترين فرمول تهيه شاه تره و كاسنى

در اينجا، بهترين فرمول تهيه شاه تره و كاسنى را كه پس از قرن ها تجربه مورد تأييد پزشكان فرانسه قرار گرفته و در «كدكس» داخل شده است، براى استفاده خوانندگان عزيز درج مى كنيم و آن اين است:

برگ تازه شاه تره، برگ تازه كاسنى، برگ تازه تره تيزك و برگ تازه كاهو از هر كدام به مقدار مساوى، كوبيده يا با ماشين چرخ كرده شيره آن ها را گرفته و هر روز صبح ناشتا، 120- 60 گرم، براى كم كردن غلظت خون، چسبندگى و قابليت انعقاد آن- به عبارت ساده براى تصفيه خون- و دفع صفرا و رفع مسموميت تدريجى اعضاى بدن كه در طول سال، مخصوصا در فصل زمستان پيدا شده و درمان انسداد مجارى داخل كبدى و معالجه ساير اختلالات بدنى، تناول كنند.

هرگاه براى همه مردم كاسنى و شاه تره تازه فراهم نباشد، مى توانند از فرمول بسيار خوب مرحوم ناظم الاطبا مندرج در كتاب پزشكى نامه، كه از كدكس فرانسه اقتباس شده و در بيمارستان هاى پاريس مصرف مى شده است، استفاده كنند و ما عينا به درج آن مى پردازيم:

شربت شاه تره مطابق كدكس بگيرند و شاه تره خشك و نيم كوب يك جزء، آب مقطر 15 جزء، قند سفيد مقدار كافى. شاه تره را مدت 6 ساعت دم كنند و با فشار صاف نموده بگذارند ته نشين شود و صاف روى آن را برداشته و به نسبت 18 در 10 قند افزوده و بجوشانند تا قوام آيد و روزى 20 تا 30 گرم تناول نمايند (تا 20 الى 25 روز).