بی خوابی یا سَهَر در طب سنتی

چکیده

       بسیاری از مردم جهان از بی خوابی رنج می برند و برای درمان آن از داروهای شیمیایی استفاده می کنند در حالیکه اگر به شیوه های طبیعی درمان توجه شود بدون مصرف قرص های خواب آور نیز می توان خواب راحتی داشت . عوامل بسیاری در ایجاد بی خوابی موثرند از نظر حکمای طب سنتی سوء مزاج مغز ،مهمترین عامل ابتلا به بی خوابی  می باشدو تعدیل رطویت بدن  با اصلاح رژیم غذایی را عامل موثری در درمان ریشه ای این اختلال می دانند.

      اما عوامل مهم دیگری مانند  تنش های عصبی ، پرخوری و عوارض جانبی مصرف داروها نیز می تواند در بروز این اختلال موثر باشد.. پرخوری های شبانه می تواند در شرایطی که بدن  و دستگاههای  درونی باید در حال استراحت باشند، انرژی زیادی را صرف هضم و جذب غذا کنند و مانع خواب شوند.

تعریف خواب از دیدگاه طب سنتی

      شیخ الرئیس ابوعلی سینا می فرماید: روح نفسانی که گرداننده حس و حرکت است، به جایی بر می گردد که از آنجا شروع کرده است و ابزار حسی و جنبش را رها می کند، این ابزار بدون وجود روح نفسانی، از کار دست برمی دارند. روح نفسانی در راه بازگشت به سوی مبدا تنها از ابزاری کاملا دست برنمی دارند که برای ادامه زندگی نباید بی کار بمانند و کار مداوم آن ها ضروری و باید همیشگی و بدون تعطیل باشد؛ مانند ابزارهای تنفسی.پس این حالت بازگشت روح به منشا و این از کار افتادن ابزار حرکت و حس را خواب می نامیم.

     خواب انواع خستگى را از بين مى‏برد و موادى را كه بيش از حد، ميل به تخليه دارند محبوس مى‏سازد. تنها مواد زايدى كه نزديك سطح قرار دارند، به وسيله خواب محبوس نمى‏شوند و حتّى خواب به دفع آنها كمك مى‏كند. علّت اين كمك نيز آن است كه خواب حرارت را در داخل نگه مى‏دارد و غذا را در درون بدن توزيع مى‏كند و بعد از آن قسمتى را كه دفع‏شدنى است و نزديك پوست گرد آمده است را آزاد مى‏كند.

      خواب در دفع عرق بدن فعّال‏تر از بيدارى است. كسى كه هنگام خواب، بدون علّت خارجى بسيار عرق مى‏كند، نشانه‏ى آن است كه بدن را زياده‏تر از حدّ لازم به وسيله‏ى غذا مالامال كرده است. در خواب گرمى در بدن منتشر مى‏شود و بدن بوسيله گرمى غريزى در بر گرفته مى‏شود.

     اگر خواب به اعتدال باشد اعمال نيروى طبيعى به خوبى انجام مى‏گيرد، نيروى روانى مى‏آسايد و بر گوهرش مى‏افزايد و ناتوانى‏هايى كه بر اثر انواع تحليل‏رفتگى‏ها به انسان دست داده است، تلافى مى‏گردد. اگر خواب معتدل با اعتدال كمّى و كيفى اخلاط برخورد كند، رطوبت ‏بخش و گرم‏كننده است و براى پيران بسيار سودمند است.( 1)

منبع خواب يا سبات در مغز:

     وقتى انسانى مى‏خوابد يا به سبات مبتلا مى‏شود، قبل از هر چيز چشم و گوش از كار باز مى‏مانند. پس بايد منبع خواب يا سبات قسمت جلو مغز باشد.اگر قسمت جلو مغز سالم بود و تباهى به قسمت عقبى آن مى‏رسيد، چشم و گوش از كار باز نمى‏ماندند و خوابى وجود نداشت؛ فقط حركت يا حس از كار مى‏افتاد و ساير حواس به حال خود مى‏ماندند. اين حالت را در بيمارى «جمود» و شخوص (زل‏نگرى) مى‏بينيم. اگر بيمارى سبات از آسيب‏ديدگى قسمت عقبى مغز سرچشمه گرفته باشد، حس كمتر از حركت زيان نمى‏بیند. در سبات، حس به كلى از بين مى‏رود، اما حركت به كلى از بين نمى‏رود و در نفس كشيدن، حركت به درستى در كار است. پس بايد راه‏بندانى كه در سبات به وجود مى‏آيد كامل‏ و متراكم نباشد وگرنه به نفس كشيدن زيان مى‏رساند. هر نوع از حالات سبات، مربوط به نوعى از مزاج است. اولا راجع به سردى و در حالت دوم راجع به ترى است.گاهى بيمارى ذات الجنب، ذات الريه و همانند آن به سبات تبديل مى‏شود.( 3)

فیزیولوژی خواب

خواب طبيعى‏:خواب طبيعى حالتى است كه هرگاه روان حيوانى به درون روى مى‏آورد كه غذا را پخته گرداند، روان نفسانى در پى آن آيد. روان نفسانى به مبدأ برمى‏گردد تا استراحتى كند و در اين استراحت غذاى خود را دريافت‏ کند.

خواب غير طبيعى‏: اگر بازگشت روان نفسانى به سوى منشأ به این سبب باشد كه بسيار از آن تحليل رفته و اين تحليل ، از حركات زياد رخ داده و زياد تخليه شده است و به حالتى درآمده كه ديگر  تاب گسترش را آن‏قدر در خود نمى‏بيند كه بتواند وظيفه خود را كاملا انجام دهد و ناچار هم‏چون شخصى خسته از كار و ورزش بسيار ناچار به استراحت است كه در اين حالت طبيعت به دادش مى‏رسد و به منشأش برمى‏گرداند تا به وسيله تغذيه كافى نيروى از دست رفته‏اش را بدو بازگرداند

وجوه خواب غیر طبیعی:

خواب غير طبيعى چندين وجه دارد كه از اين قرارند:

§        سردى از خارج يا به وسيله داروهاى سردى‏بخش، بر ابزارهاى حسّى و جنبشى به حدى روى آورد كه نفوذ روان نفسانى- چنان‏كه بايد و شايد- نمى‏تواند در آنها صورت پذيرد و ناچار از ياورى آنها دست برمى‏دارد.

§        سردى كه بر ابزارهاى حسى و جنبشى وارد می آید، قسمتى از روان نفسانى حالت مزاجى را كه بتواند نيروى كمكى را به حد لازم از مبدأ دريافت نمايد از دست داده است  و روان باقى‏مانده بدون كمك از پيشرفت بازمى‏ماند و مسیر خود را به سوى مبدأ تغيير مى‏دهد و برمى‏گردد. اين حالت را «كرخت» (تخدير) مى‏نامند.

§        علت افزاینده رطوبت ‏ عوامل حس و حركت را فرامی گيرد، روان را تيره می کند، پى و ماهيچه‏ها سست می شوند، راه بر آمدوشد روان بسته مى‏شود. زيرا همینطور‏كه ابزارها از اثر رطوبت به تباهى مى‏گرايند، در عين حال

§        گوهر روان نيز از رطوبت وارده خودبه‏خود غليظ و تيره مى‏شود. چنين خوابى را در مستان‏ مى‏توان جست و اين خواب غير طبيعى را خواب مستانه مى‏نامند.

§        خوابى كه از پر شدن معده از خوراك (امتلاء) و زياد ماندن خوراک در معده پديدمی آيد، شبيه و نزديك به خواب غير طبيعى است. چنين كسانى اگر قى كنند خواب از سرشان مى‏پرد.

§        ممكن است سردى و رطوبت هر دو باهم سبب خواب شوند. اما بايد دانست كه در اين حالت سبب اصلى، سردى است و رطوبت به سردى كمك كرده است. و اگر برعكس سبب بى‏خوابى گرما و خشكى باشد، بايد گرما را رئيس دانست و خشكى را معاون آن.

§        خلط و بخار از اندامهایی مانند معده و ريه و غيره كه بيمار باشند برمى‏خيزد و به مغز مى‏رسد و در قسمت جلو متمركز مى‏شود و خواب روى مى‏آورد.

§        شايد سبب كرم و بالاخص كرم كدو در معده باشد.

§        ضربت بر ماهيچه‏هاى گيجگاه وارد آيد و از اثر درد زياد خواب بر مغز چيرگى يابد.

§        دهانه معده يا دهانه زهدان آسيب ديده و مغز از شراكتى كه با عضو آسيب‏ديده دارد به تشنج گرفتار آمده و مجراهاى روان احساس‏كننده (حساس) به حالتى از بندآمدگى درآمده كه حركت روان را به سوى بالا به تعويق انداخته است.(3)

كم‏خوابى (قلة النوم)

          كم‏خوابى به حالتى گفته مى‏شود كه زمان بيدار ماندن انسان بيشتر از اندازه طبيعى باشد و اين حالت شدت و ضعف دارد و گاه بحدى شدت پيدا مى‏كند كه ديگر شخص نمى‏تواند بخواب رود و بيدارى بحد اكثر خود مى‏رسد. (6)

بى خوابى (سَهَر):

     سَهَر بي‏خوابي مفرط است(2)وسبب آن، غلبه يبوست در دماغ است.( 9)

به عبارتی دیگر ، بى‏خوابى خود نوعى بيمارى است كه به بعضى افراد عارض مى‏شود. بهتر است علت آن را كشف و به درمان آن پرداخت. اين بيمارى در اكثر افراد ناشى از گرفتارى‏هاى روزانه است كه شب‏ها خود را نشان مى‏دهد و گاهى نيز مربوط به قلب يا مغز يا اعصاب يا بيمارى می باشد. اين بيمارى فكر و خيال را زايل كرده و كم‏اشتهايى، كم‏ذهنى و ضعف حافظه ايجاد مى‏كند و باعث ضعف، سستى و كوته‏فكرى در طول روز مى‏گردد. (5)

      علت بی خوابی يا اختيارى است واراده فرد در ایجاد آن دخالت دارد و ياغیر اختیاری است که بر اثر عارضه‏اى بوجود مى‏آيد.  بی خوابی اختيارى بر 3 قسم است:

1-      اول در صورتى است كه فرد به كارهاى صنعتى و هنرى مشغول باشد و مزاجش خشك باشد که خواب کم کفایت می کند و يك امر طبيعى است.

2-     صورت دوم اختيارى چنان است كه شخص خود را به كم خوردن عادت داده باشد در نتيجه مغز خشك شده و خواب شخص كم مى‏شود.

3-     و اما صورت سوم اختيارى زمانى است كه شخص پرخورى كرده، معده سنگين شده و از هضم باز مى‏ماند در نتيجه شخص مدام در خواب پهلو به پهلو مى‏شود تا اين كه خوابش نمى‏برد.

و اما اسبابى كه بر انسان عارض و باعث بى خوابى مى‏شود عبارتست از: گرفتارى، ترس، شادى و خوشحالى و تفكر در امرى.

عوامل ایجاد کننده بيخوابى در طب سنتی:

  از نظر حکمای طب سنتی با توجه به نوع سوء مزاج دماغ،  علائم بی خوابی متفاوت خواهد بود:

1-     در سوء مزاج خشک ساده دماغ، علائم سبکی سر، سبکی حواس ، خشکی چشم و زبان و بینی ظاهر می شود.

2-     در سوء مزاج گرم و خشک ساده دماغ ، علائم تشنگی مفرط ، احساس سوزش و گرمی در سر و عمق چشمها وجود دارد.

3-     در سوء مزاج گرم و خشک ، غلبه علائم صفرا مانند زردی رنگ چهره و تلخی زبان مشاهده می شود.

4-     در سوء مزاج سردو خشک، علائم غلبه سودامانند دیدن خواب های وحشتناک و پریدن از خواب با ترس در فرد ظاهر می شود.

5-     اجتماع رطوبت بورقیه در دماغ، چون مقداری از رطوبت از سمت دماغ به سمت چشم و بینی سرازیر می شودعلامت خروج ترشحات از بینی و خروج چرک از چشم در فرد وجود دارد واحساس سنگینی در سر ایجاد می شود این نوع بی خوابی بیشتر در افراد مسن ظاهر می شود. (9)

عوامل دیگری نیز می توانند در بروز بی خوابی  موثر باشند:

§        حرارت و خشكى مراكز عصبى بخصوص خشكى در پرده‏هاى مغز سبب كم خوابى يا بيخوابى مى‏شود. در اين حالت بايد از داروها و غذاهاى رطوبى و سرد مزاج استفاده کرد(6).

§        ضعف و سستى مخصوصى كه در مراكز عصبى بوجود مى‏آيد گاه مى‏تواند سبب كم‏خوابى يا بيخوابى شود. در اين حالت بايد غذاهائى كه مركز اعصاب را تقويت مى‏كنند مصرف نمود.

§        درد شديدى كه در بعضى اعضاء و اندامهاى بدن پيدا مى‏شود مى‏تواند مانع خواب گردد. در اين حالت بايد نسبت به تسكين درد اقدام شود .

§         گاه پرى معده از غذا يا از اخلاط و بخارات مانع خواب مى‏شود. اين افراد مقدارى در رختخواب غلت مى‏خورند هنگامى كه مشكل معده آنها نقصان حاصل كنند بخواب مى‏روند و صبح كه برميخيزند خسته و خمود و خواب‏آلود مى‏باشند. در اين افراد بايد اولا نسبت به تخليه معده و روده اقدام شود در ثانى بايد شبها غذاهاى سنگين و دير هضم نخورند. (6)

§        بعضى افراد نسبت به نور محيط خواب حساسيت دارند و نور اتاق مانع خواب آنان مى‏شود. اينان بهتر است در جاى تاريك بخوابند.

§        بعضى مواد غذائى و يا داروئى مانند داروهاى ضد احتقان خواب را كم مى‏كنند و يا در عالم خواب سبب خوابهاى آشفته و پريشان مى‏گردند مثلا قهوه كم‏كننده خواب و باقلا سبب خوابهاى آشفته در انسان مى‏گردد.

§        گاه وجود غده‏هائى در مغز مركز خواب را تحت تأثير قرار داده و مانع خواب طبيعى مى‏شوند در اين صورت مداواى غده مغزى يا عمل جراحى خواب را به حال طبيعى برميگرداند.

§        مصرف مشروبات الكلى روى مراكز عصبى اثر گذاشته كه گاه اين اثر موقت و گاه بصورت بيخوابى مستمر و مزمن درمى‏آيد.

§        گاه كم و زياد شدن بعضى هورمونهاى غدد داخلى سبب كم‏خوابى يا بيخوابى مى‏شود كه در اين صورت لازم است به پزشك هورمن‏شناس مراجعه شود.(6)

     نوشيدن چاى و قهوه و كشيدن سيگار ، اضطراب و تفكر زياد دائمى در باره مسائل مهم و اتخاذ روش غلط در زندگى مانند گوشه‏گيرى و خوابيدن در اتاق‏هاى كوچك و تاريك می تواند از عوامل مهم دیگر بی خوابی باشد. (4)

§         اختلالات و ناراحتيهاى روحى و روانى مانند اضطراب و افسردگى. افراد مضطرب خيلى دير بخواب مى‏روند ولى افراد افسرده دير بخواب نمى‏روند اما مقدارى مى‏خوابند و بيدار شده معمولا بقيه شب را بيدار مى‏مانند. جهت مداوا بايد اولا در افراد مضطرب عاملى كه سبب اضطراب شده مرتفع شود ولى افسردگى را بايد مداوا نمايند تا خواب بحال طبيعى برگردد.

§         عوامل فيزيولوژيكى مانند كم يا زياد شدن ترشح بعضى غدد داخلى كه در مقدار و نحوه خواب مؤثر مى‏باشند اين بيمارى پس از مشخص شدن علت آن وسيله پزشك هورمن‏شناس مداوا خواهد شد.

§         مصرف بعضى از داروها مانند داروهاى ضد احتقان، داروهائيكه در شيمى‏  درمانى ها بكار مى‏برند، داروهاى ضد تشنج، داروهاى شيميائى كه براى كاهش وزن بكار برده مى‏شوند همچنين مواد غذائى و نوشابه‏هائى كه داراى تئين و كافئين مى‏باشند، مى‏توانند اسباب بيخوابى شوند ضمنا بعضى از داروها در ضمن مصرف اختلالى در خواب بوجود نياورده اما هنگام قطع مصرف ايجاد بيخوابى مى‏كنند مانند داروهاى آرامبخش كه قطع ناگهانى آنها ايجاد بيخوابى شديد مى‏نمايد.مقاومت افراد مختلف در برابر اين‏گونه داروها متفاوت است به‏طورى‏كه در عده‏اى اثر شديد و در عده‏اى اثر كمترى دارند.

§         بعضى از عوامل محيطى نيز مى‏توانند اسباب بيخوابى باشند اين عوامل نيز در افراد مختلف اثر متفاوت دارند مانند خشكى هواى محيط، درجه حرارت و غيره.

§         گاهى قطع مكرر خواب سبب ايجاد اختلال در خواب مى‏شود.

§         گاهى ناراحتى‏هاى جسمى سبب بيخوابى مى‏شوند كه پس از بهبود آن ناراحتى بيخوابى نيز مرتفع خواهد شد.

·         گاهى ضعف و گرسنگى مانع خواب انسان مى‏گردد به‏طورى‏كه اين‏گونه افراد وقتى نيمه‏هاى شب بيدار مى‏شوند و ديگر بخواب نمى‏روند وقتى چيزى مى‏خورند بيخوابى آنان برطرف شده و مى‏توانند بخواب طبيعى خود ادامه دهند.

درمان بى‏خوابى‏:

   بنظر اطباء سنتى اكثر عواملى كه سبب بيخوابى مى‏شوند بغير از آنها كه جنبه روحى و روانى دارند در مراكز عصبى ايجاد خشكى مى‏كنند آنها موارد زیر را توصیه می نمایند:

§         سالم كردن مزاج به‏خصوص مبتلايان به زيادى صفرا و بلغم.

§         پاك‏سازى بدن از خلط غالب.

§         كم‏كردن مواد گوشتى بخصوص در نزد آنهايى كه اوره خونشان زياد است.

§         كم‏كردن غذاهاى پخته و خوردن غذاهاى حاضرى و سالم و كم‏انرژى.

§         كم‏كردن وزن در نزد چاق‏ها و فشارخونى‏ها. (7)

همچنین براى افراد كم‏خواب غذاهاى رطوبى و سردمزاج و داروهاى سردمزاج تجويز مى‏نمايند و دستور مى‏دهند در بينى اين افراد روغن بادام شيرين بچكانند و مسهل هليله زرد يا فلوس با روغن بادام تجويز مى‏كنند و بعد از خوردن مسهل معجون گشنيزى مى‏دهند مدتى مصرف نمايند تا ناراحتى مراكز عصبى مرتفع شده و اختلال خواب‏ درمان بيماريهاى مختلف با گياهان دارویی برطرف شود ضمنا ورزش و تفريح و حركات جسمى براى افراد كم‏خواب مفيد مى‏باشد(6)

·         درصورتى‏كه دچار بى‏خوابى يا كم‏خوابى شده‏ايد، هنگام استراحت و خواب در جايى كوچك، بى‏سروصدا و تاريك به استراحت بپردازيد. ضمنا بهتر است مقدارى گلاب يا عطر گل محمدى اطراف خود بزنيد.

·         ضمنا بايد از مصرف چاى، قهوه، كاكائو، دخانيات، تخم‏مرغ و گوشت پرهيز كنيد و از خوراكى‏هايى از قبيل دوغ، خيار، زعفران، دارچين، آب‏ليمو، آش كدو، پياز با شام شب، كاهو با شام شب، آب هويج، ترب يا تربچه با شام شب، شير گرم قبل از خوابيدن، نان با ماست يا ماست همراه با شام يا بعد از شام، آب سيب درختى قرمز هنگام خواب، عرق بهارنارنج هنگام خواب، آب جوشانده‏ى كوكنار بعد از غذا، آب جوشانده‏ى گل شقايق بعد از غذا، شربت خشخاش پس از غذا، عرق بيدمشك هنگام خواب، روغن گل خشخاش با شام شب، تخم خشخاش، روغن بادام شيرين با شام شب، سيب‏زمينى ترشى ،سير، گشنيز، فندق، شربت دارچين هر شب يك يا چند عدد از آن‏ها استفاده شود.براى درمان آن مى‏توانيد هر شب پس از صرف شام سيب درختى قرمز كه با پوست رنده شده باشد را با عسل شيرين كنيد و بخوريد.

·         شب 7 مثقال مغز تخم كدو بخوريد.(5) یاآب كدو را بگيريد و با آب يا شير بپزيد و بخوريد.

·         شب‏ها موسير كوبيده شده را در سوپ بپزيد و بخوريد.

·         دوازده عدد گل شقايق را در يك ليتر آب 10 دقيقه بجوشانيد، آب آن را صاف و شيرين كرده و پس از صرف شام بنوشيد.

·         پنجاه گرم ميوه‏ى گل نسترن را در يك ليتر آب سرد 3 ساعت بخيسانيد، سپس 5 دقيقه بجوشانيد و حدود 15 دقيقه هم آن را دم كنيد. پس از صاف كردن آن را شيرين كرده و در طول روز چند مرتبه هربار مقدارى از آن را بنوشيد.

·         ده گرم پوست خشخاش را در يك ليوان آب گرم بجوشانيد، 10 دقيقه هم دم كنيد و قبل از خواب آب صاف‏كرده‏ى آن را شيرين كرده و بنوشيد.

·         مقدارى كاهو را بجوشانيد و آب صاف‏كرده‏ى آن را هنگام خواب بنوشيد.

·         كف پا را گرم نگهداريد و سعى كنيد هيچ‏گونه فكرى را به مغز راه ندهيد تا به خواب رويد.

·         شب، هنگام خواب 3 يا 4 قاشق سركه يا شراب سيب را در 200 گرم عسل مخلوط كرده و بخوريد.

·         پنجاه گرم شكوفه به را در يك ليتر آب جوش دم كنيد. آب صاف‏كرده‏ى آن را با مقدارى عرق بهارنارنج مخلوط كرده و بنوشيد.

·         هر شب موقع خوابيدن مقدارى ناخنك نيمكوب شده را با مقدارى بادرنجبويه بجوشانيد و آب آن را صاف و شيرين نموده بنوشيد.

·         يك مشت گل افسنطين را در يك ليتر سركه 15 دقيقه بجوشانيد. آب آن را صاف و در بطرى بريزيد و در يخچال نگهداريد. هرگاه دچار بى‏خوابى يا كم‏خوابى شديد آن را روى شقيقه‏ها كمپرس كنيد تا به خواب برويد.

·         بيست گرم گل اسطوخدوس هندى را در يك ليتر آب جوش 15 دقيقه دم كنيد و در يخچال نگهداريد.

هر روز يك فنجان از آن را بعد از ناهار و يك فنجان پس از صرف شام بنوشيد.

·         شش مثقال برگ خشك پرتقال را در يك ليتر آب جوش به مدت 15 دقيقه دم كنيد. سپس آب آن را با عسل يا شكر شيرين سازيد و موقع خواب يك فنجان از آب آن را با سه قاشق سوپ‏خورى عرق بهارنارنج مخلوط كرده و بنوشيد.

·         شب موقع خواب 2 يا 3 عدد سيب درختى قرمز را با پوست بجويد و بخوريد يا يك ليوان آب سيب درختى بنوشيد

·         سى گرم ساقه‏هاى گلدار آويشن شيرازى را يك ليتر آب جوش 12 دقيقه دم كنيد. سپس آب آن را صاف و شيرين كرده و در يخچال نگهداريد. هر روز 5 مرتبه و هر مرتبه 1 فنجان از آن را بنوشيد (حتما فنجان پنجم قبل از خواب شب نوشيده شود)

·         درصورتى‏كه فشار خون نداشته باشيد شب يك قاشق چاى‏خورى پودر عصاره‏ى شيرين‏بيان را در يك فنجان آب گرم بريزيد و بنوشيد.

·         چهل گرم آب گشنيز تازه را با شكر شيرين كرده و قبل از خواب بنوشيد.

·         هنگام شام گشنيز تازه‏ى پخته شده را با نان و ماست بخوريد.

·         پنجاه گرم گل بادرنجبويه را در يك ليتر آب بجوشانيد و 10 دقيقه هم آن را دم كنيد. آب آن را صاف و شيرين كرده و هر صبح، ظهر و شب هر مرتبه يك فنجان از آن را بنوشيد (فنجان سوم بعد از شام باشد)

·         سى گرم برگ و گل سيب‏زمينى را در يك ليتر آب بجوشانيد، آب آن را صاف و بعد از شام شب بنوشيد.

·         پنجاه گرم پوست نارنج را خرد و در يك ليتر آب 5 دقيقه بجوشانيد و 20 دقيقه هم آن را دم و سپس صاف كنيد. آب آن را با عسل شيرين كرده و در يخچال نگهداريد. هر شب قبل از خواب يك فنجان آن را با 3 قاشق عرق بهارنارنج مخلوط كرده و بخوريد.

·         سى گرم برگ خرفه را دم كنيد و آب آن را شب بعد از شام بنوشيد.یا  خرفه را بپزيد و بعد چرخ كنيد و شب با نان و ماست بخوريد.

·         پنجاه گرم گل برگ بيدمشك خشك را در يك ليتر آب 10 دقيقه بجوشانيد و 10 دقيقه هم دم كنيد.آب آن را صاف و شيرين كرده و هر صبح، ظهر و شب هربار يك فنجان بنوشيد. (فنجان سوم بعد از شام نوشيده شود)((4)

·         براى كسانى كه خواب از آنها گريزان است، بهترين علاج اين است كه هر شب يك عدد كاهوى معطّر بخورند. كاهو خواب‏آور است و معطّر كردن آن براى از بين بردن سردمزاجى كاهو است. اين افراد اگر پس از هضم كامل غذا، استحمام كنند و آب گرم زياد بر سر بريزند، بهترين كمك را به اين علاج خواهند كرد(1)

·         سر و صداى محل خواب را كم كرده آرامش را برقرار سازند. غذاهايى مثل آش جو، آش كدو و كاهو، هويج تجويز كنند، زعفران، دارچين و پوست خشخاش را كوبيده بر پيشانى ب‏مالند. تخم كاهو 5 گرم، تخم خرفه 5 گرم هر دو را نرم كوبيده در شربت قند حل كرده سه مرتبه در روز بدهند. شويد 5/ 2 گرم، گل بنفشه 5/ 2 گرم كوبيده هر سه ساعت در بينى به صورت انفيه به‏كشند و يك روز در ميان حمام كنند(5)

بى‏خوابى در نوزادان: بى‏خوابى در نوزادان به‏خصوص در ماه‏هاى اول زندگى مشكل‏ساز است.

اين بى‏خوابى‏ها در سن زير 12 ماهگى شايع‏تر است و محيط پرسروصدا يك عامل خطر در اين موارد خواهد بود. زمان و ساعات خواب نوزادان با والدين متفاوت مى‏باشد. در بسیاری از نوزادان براى تثبيت الگوى خوابى كه با خواب والدين سازگار باشد زمان لازم است. الگوى خواب نوزاد به تعداد دفعات نياز او به تغذيه بستگى دارد. نوزادهاى نارس اغلب بيشتر از نوزادان رسيده تمايل به تغذيه دارند. بنابراين مدت زمان خواب كوتاه‏ترى دارند. در شيرخواران بزرگتر ممكن است مشكلات به واسطه‏ى خلق، محيط استرس‏زا يا پر سروصدا يا بيمارى ساده‏اى مثل سرماخوردگى، دل‏درد، گوش‏درد، سردرد، سوزش پا، كم طاقتى در برابر سرما يا گرما ايجاد شوند. بعضى از مشكلات خواب كودك اجتناب‏ناپذير است كه مى‏تواند براى والدين ناراحت كننده باشد. و در صورت عاجز ماندن از مشكل بايد به پزشك مراجعه شود.

اگر در ابتدا الگوى خواب نوزاد نامنظم است اقداماتى مى‏توان انجام داد كه ممكن است مفيد باشند. در طى روز به ميزان فراوان كودك‏تان را تحريك كنيد تا بيدار بماند و هنگامى كه خوابيده است سعى كنيد شما نيز بخوابيد. وقتى سن كودك‏تان حدودا به 10 هفته رسيد به تثبيت زمان خواب او اقدام كنيد. به كودك در يك اتاق تاريك و خلوت شير دهيد و كنترل كنيد كه او راحت باشد، گرسنه نباشد و قبل از گذاشتن در بستر يك پوشك نرم و تميز براى او بگذاريد. با تيك‏تيك ساعت يا تكان دادن كودك، همراه با موسيقى به خوابيدن او كمك كنيد. در حين تغذيه‏ى شب با او بازى نكنيد.. (5)

بى خوابى در كودكان نوعى كسالت براى طفل محسوب مى‏گردد ،براى رفع اين كسالت كه اغلب با شكوه و ناراحتى است مى‏توانيد از نسخه‏هاى زير استفاده كنيد:

1- سيب زمينى براى بى خوابى مفيد است 2- جوشانده برگ و گل سيب زمينى به اندازه 30 گرم در يك ليتر آب نوشابه‏اى بوجود مى‏آورد كه به مقدار كمى مخدر و خواب‏آور است 3- كدو تنبل سرشار از ويتامين‏A مى‏باشد اگر شيره تخم كدو را بگيرند و در شير يا در آب بپزند خنك و مسكن است و براى رفع بيخوابى مصرف مى‏شود. (4)

بى‏خوابى در كهنسالان: كهنسالان كه دچار بى‏خوابى‏ يا كم‏خوابى مى‏شوند بايد از خوردن چاى، قهوه، كاكائو ومصرف دخانيات پرهيز كنند. به عنوان درمان هر شب سيب درختى قرمز را با پوست آب بگيرند و هنگام خواب يك ليوان بنوشند اگر امكان دسترسى به سيب نبود، از آب پرتقال يا دوغ يا شير گرم نيز مى‏توان استفاده كرد.

بى‏خوابى در اثر عطش: درصورتى‏كه بى‏خوابى بر اثر تشنگى يا عطش ايجاد شد، شيره‏ى تخم كدو را با آب يا شير مخلوط بپزيد و بخوريد

بى‏خوابى در اثر تب: اگر در اثر تب مبتلا به بى‏خوابى شديد 30 گرم مغز تخم كدو را بسيار نرم بساييد و با 5 گرم پوست خشك شده شاخه‏هاى جوان بيد و مقدارى شير بجوشانيد بعد صاف كرده و بنوشيد.

بى‏خوابى در مزاج‏هاى گرم: بى‏خوابى در مزاج‏هاى گرم علايمى چون سبكى سر، كم‏حواسى، وجود عطش، خشكى چشم‏ها، بينى، زبان و دهان و گرمى سر، غمگينى، طنين صدا در سر و گوش‏ها و طويل بودن مدت بى‏خوابى دارد.(5)

براى درمان بی خوابی می نوان، موقع خوابيدن شربت نيلوفر بنوشيد و روغن بنفشه بادام يا روغن بادام شيرين يا روغن كدو يا روغن گل سرخ را بر سر بماليد. برگ كاهو، گشنيز تازه و گل نيلوفر را بجوشانيد و با آب آن قبل از خوابيدن پاشويه كنيد.

* گل نيلوفر، گل بنفشه، گل محمدى و تخم كاهو از هركدام 4 مثقال. برگ گشنيز خشك 8 مثقال همه را نيمكوب و به 15 قسمت مساوى تقسيم كنيد. هر قسمت آن را چند ساعت در 3 ليوان آب جوش بخيسانيد بعد در همان آب بجوشانيد، سپس آب آن را صاف و شيرين و به 3 قسمت تقسيم كنيد. صبح، ظهر و شب هر مرتبه يك قسمت از آن را بنوشيد.

روزى 3 نوبت هم با كمى گلاب پوست سر را ماساژ دهيد و در طول روز نيز مى‏توانيد چند مرتبه گل بنفشه يا گل نيلوفر را بو كنيد. ضمنا خوردن كاهو، كدو، مرزنجوش، گشنيز تازه، خيار، جوجه كبوتر پخته با ماش مفيد خواهد بود. بعد از شام شب دوش گرفتن نيز مفيد است. از خوردن غذاهايى كه ثقيل، بد هضم و سنگين است يا يبوست ايجاد مى‏كند بايد پرهيز كنيد.

مى‏توانيد در حمام با آب جوشانده‏ى برگ سير يا آب برگ گشنيز يا آب جوشانده‏ى بادرنجبويه يا آب جوشانده‏ى مغز ناخنك سر را بشوييد و مدتى روى سر بماند.

* چهل گرم رازيانه‏ى كوبيده شده را در يك ليتر آب سرد ريخته و 10 دقيقه بجوشانيد. به مدت 10 دقيقه هم آن را دم كنيد. سپس آب آن را صاف و با عسل شيرين كرده و در يخچال نگهداريد و شب‏ها پس از صرف شام شب يك فنجان آن را بنوشيد (اين نسخه مخصوص خانم‏هاست).

افراد كم‏خواب دستورات زير را بكار بندند:

§         قبل از هر چيز به علت و اسباب بيخوابى پى ببرند و بدانند از بين بردن علت خود مداواى بيخوابى است.

§         روزها نخوابند و در طى روز تا حدودى فعاليت جسمى داشته باشند.

§         در نيمه دوم روز يعنى از ظهر ببعد چائى يا قهوه يا غذاها و نوشيدنى‏هائى كه مواد ضد خواب دارند مصرف نكنند.

§         از خوردن غذاهاى چرب و غذاهاى خشك‏كننده مراكز عصبى مانند سير و فلفل و دارچين و غيره بپرهيزند.

§         بعد از شام يا همراه با آن قدرى دوغ خنك كه در منزل ساخته‏اند بنوشند.

§         افرادى كه بيخوابى آنان از ضعف است بتقويت بنيه خود بپردازند و گرسنه نخوابند براى اين‏گونه افراد سوپ كبوتر يا گنجشك از اغذيه مناسب و معاجن تقويت‏كننده از داروهاى مناسب مى‏باشند.

§         يكى از داروهاى مفيد براى كم‏خوابى گشنيز است بعضى از انواع بيخوابى را به سرعت بهبود مى‏بخشد اين افراد اگر عصاره برگ گشنيز را اخذ و مقدار حدود چهل گرم از اين عصاره را بخورند و چند روز تكرار كنند خواب آنان را افزايش مى‏دهد.

·         براى اينكه خواب‏تان سنگين‏تر و عميق شود، بعد از شام شب يك ليوان آب نارنگى بنوشيد

در کتاب رایحه درمانی در رفع مشکل بی خوابی کاربردحمام، ماساژ، مشت و مال توصیه شده است و درمان تكميلى آن تمدد اعصاب، يوگا، تمرين تنفس، انجام تمرينات بدنى (تمرينات سخت ورزشى) دورى از تنش و وجود رژيم غذايى متعادل بیان شده است.

همچنین مصرف بابونه رومى، بابونه اروپايى، مركّبات، اسطوخودوس، مرزنگوش، مرزنگوش اسپانيايى وحشى، بادرنجبويه، بهارنارنج، پرتقال، نارنگى، گونه‏اى آويشن(Thymus hiemalis) ، يالانگ يالانگ. نیز توصیه شده است(10)

در ايلام بی خوابی را با روش‏هاى زير درمان مى‏كنند:

§         نوشيدن دم‏كرده پودونه‏

§         خوردن دم‏كرده سنبل الطيب‏

§         خوردن جوشانده اكليل كوهى (اسديان خرم‏آبادى و ديگران)

و كردها در رفع بی خوابی  روغن رودك و تخم شنبليله به كار مى‏برند (صفى‏زاده)(11)

نتیجه گیری:

با مطالعه بیخوابی در منابع مختلف طب سنتی دریافتیم که عدم رعایت سته ضروریه معادل عدم رعایت بهداشت خواب در طب امروزی است وبیماریهای عفونی، تب، اختلالات دردناک، اضطراب و افسردگی، بیماریهای سیستم عصبی و کانسرها ازعلل بی خوابی محسوب می شوند.

 از نظر حکمای طب سنتی علت اصلی بی خوابی سوء مزاج مغز می باشد. و نوع سوء مزاج در بروز علائم بی خوابی موثر است . حرارت و خشكى مراكز عصبى بخصوص خشكى در پرده‏هاى مغز سبب كم خوابى يا بيخوابى مى‏شود. در اين حالت بايد از داروها و غذاهاى رطوبى و سرد مزاج استفاده کرد(6). و بدن را باید از خلط غالب پاک سازی نمود.

      اساس درمان بی خوابی در طب سنتی رطوبت بخشیدن به دماغ است که  علاوه بر مفردات خواب آورکه به صورت خوراکی یا استنشاقی اثر میکنند ماساژ کف پا،مشت و مال بدن ، استحمام معتدل، نیز در درمان بی خوابی موثرند

با آگاهی از علل وعلایم بی خوابی و عوامل بروز آن از دیدگاه طب سنتی می توان توصیه های کاربردی برای بی خوابی در نظر گرفته و راهکارهای پیشگیری و درمانی جدیدی ارائه نمود. با توجه به مطالعات صورت گرفته، اصلاح مزاج دماغ به عنوان یکی ازپایه های درمان بی خوابی، توصیه میشود.

منابع:

1-     شمس اردکانی ، محمدرضا : مرورى بر تاريخ و مبانى طب سنتى اسلام و ايران

2-     شیرازی، محمودبن الیاس: غياثيه

3-      ابوعلی سینا شیخ الرئیس : کتاب قانون (ترجمه شرفكندى)

4-     نورانی مصطفی : دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى

5-     حاجی شریفی ، احمد: دائرة المعارف گياه درمانى ايران

6-     طب سنتى خسروى: درمان بيماريهاى مختلف با گياهان دارويى و مواد طبيعى

7-     صانعی صفدر : نسخه شفا - گل و گياه

8-     خسروی  مهدی ، طب سنتى سينا، درمان بيماريهاى مختلف با گياهان دارويى

9-     حکیم محمد اکبر معروف به محمد ارزانی : ميزان الطب

10-  رايحه درمانى «دانش كاربرد اسانس ها، براى دستيابى به بهداشت و تندرستى»

11-  اسدیان خرم آبادی ودیگران ، صفی زاده ،پزشكي سنتي و عاميانه مردم ايران با نگاه مردم شناختي

12-  کرمانی برهان الدین نفیس بن عوض :طب أكبرى 1112 هجری