سیما رفیعی، کارشناسی زیست شناسی گیاهی، عضو فعال انجمن تحقیقات طب سنتی ایران

 

نام فارسی: هویج، زردک، گزر

نام عربی و در کتب طب سنتی: جزر

نام انگلیسی: Carrot

نام فرانسوی: Carotte

نام علمی: Daucus carota. L

خانواده:  Umbelliferae

 

 

مزاج:

در آخر دوم گرم و در اول تر است.

 

 

گیاه شناسی:

به‏طور کلى از نظر ارقام، هویج دو قسم کلى دارد، هویج علوفه‏اى و هویج غذایى که به مصرف غذاى انسان مى‏رسد. هویج غذایى نیز از نظر کلى دو رقم است هویج قرمز و هویج زرد و هریک از این ارقام نوع بلند و کوتاه و متوسط آن نیز وجود دارد. این ارقام پرورشى از آمیزش گونه‏هاى مختلفه طى قرون و اعصار کشت آن به صورت دو رگه‏هایى ایجاد شده که برخى از آنها اصولا شباهت خیلى کمى با هویج اجدادى خود دارند. هویج گیاهى است علفى دوساله داراى ریشه‏اى عمودى، ضخیم، ساقه بى‏کرک برگها متناوب بسیار بریده‏بریده که به قطعات نازکى تقسیم مى‏شود. گلها سفید کوچک به صورت گروهى و چترمانند در انتهاى شاخه گل‏دهنده.

 

 

روش تکثیر:

تکثیر هویج از طریق کشت بذر آن صورت مى‏گیرد. به علت داشتن ریشه عمودى‏ و ضخیم خاک باید خوب شخم خورده و نرم باشد و کود کافى داده شده باشد. تخم هویج زودرس را در اوایل پاییز مى‏کارند. در طول مدت زمستان گیاهان جوان را در مناطق خیلى سرد با پوششى از کاه و خاشاک از یخ زدن حمایت مى‏نمایند این نوع هویج زودرس در اردیبهشت محصول ریشه‏اش برداشت مى‏شود. انواع دیگر را بر حسب نژاد از اواخر اسفند تا اوایل خرداد مى‏توان کاشت. براى تولید بذر در موقع برداشت ریشه، ریشه‏هاى قوى و خوب را انتخاب و در بستر مناسبى محفوظ نگه مى‏دارند و در بهار سال بعد مجددا این ریشه‏ها کاشته مى‏شوند. از این هویجها در مرداد و شهریور محصول بذر برداشت مى‏شود.

 

 

ترکیبات شیمیایی:

از نظر ترکیبات شیمیایى گزارشهاى فنى منتشره در مغرب‏زمین نشان مى‏دهد که در گیاه هویج ترکیبات زیر موجود است: پیرولیدین، دوسین، دوکوسترین. اسانس روغنى فرار موجود در آن شامل لیمونن، پینن و سینئول. و تخم آن داراى تیگلیک اسید ، آسارون و بیزابول  مى‏باشد.

بررسى شیمیایى دیگرى حاکى است که در گیاه هویج مواد پیرولیدین و دوسین موجود است و در هر 100 گرم ریشه هویج در حدود 005/ 0 میلى‏گرم ارسنیک وجود دارد.

به علاوه آلفا و بتا و گاماکاروتن  در آن یافت مى‏شود. اسانس روغنى آن در حدود 65/ 1 درصد است که شامل کاروتال است.

بررسى شیمیایى دیگرى حاکى است که در برگ سبز هویج در حدود 23/ 0 درصد یک ماده عامل تلخ گلوکوزیدى وجود دارد و در حدود 03/ 0 درصد یک روغن اترى ولى اثرى از تاننها و ساپونینها در آن دیده نشده است به علاوه وجود چند پروتوآلکالوئید  و ماده پیرولیدین و دوسین نیز در آن تأیید شده است.

اسانس روغنى فرار هویج وحشى که از مناطق جنوبى شوروى به دست آمده داراى 50 درصد ماده ژرانیول است. در تخم هویج اسانس روغنى فرار (در حدود 1 درصد) وجود دارد که شامل 3/ 11 درصد دوکول  و 70 درصد کاروتال مى‏باشد.

از نظر سایر ترکیبات و ویتامینها در هریک صد گرم قسمت قابل خوردن ریشه هویج مزروع خام مواد زیر موجود است: هیدراتهاى کربن 7/ 9 درصد، کلسیم 37 میلى‏گرم، پتاسیم 341 میلى‏گرم، فسفر 36 میلى‏گرم، ویتامین A در حدود 11000 واحد بین المللى، آهن 7/ 0 میلى‏گرم، تیامین 06/ 0 میلى‏گرم، رایبوفلاوین 05/ 0 میلى‏گرم، نیاسین 6/ 0 میلى‏گرم و ویتامینC 8 میلى‏گرم.

آزمایش جدید دیگرى وجود یک نوع انسولین گیاهى را که اثر کم‏کننده قند خون دارد در هویج گزارش نموده است.

 

 

مصارف درمانی:

1. سبب تلطیف مواد غلیظ در بدن می شود زیرا ملطف است.

2. از آن جا که هویج مقوی معده و ملین طبع است تجویز آن در کسانی که به سبب ضعف معده دچار یبوست شده اند بسیار مناسب است.

3. بتاکاروتن موجود در گیاه برای چشم مفید است.

4. به خاطر قدرت تفتیحی که دارد، سدد کبدی را باز می کند.

5. مقاومت بدن را در برابر بیماری های عفونی افزایش می دهد و به طور کلی سموم را از بدن دفع می کند.

6.  برای بیماری های ادراری مثل سنگ کلیه مفید است.

7. برای درمان نقرس مفید است.

8. عصاره ریشه هویج روى سوختگى‏ها گذاشته مى‏شود و اثر شفابخش دارد.

9. ریشه هویج مغذى و مقوى معده و بادشکن است و براى تسکین دردهاى آلات داخل شکم استفاده مى‏شود.

10. می توان برای تسکین درد رحم و هم چنین در هنگام شروع قاعدگی از آن استفاده کرد.

11. تخم هویج مدر است و از آن براى معالجه استسقا استفاده مى‏شود.

12. از روغن دانه آن برای درمان اسهال شدید (دیسانتری) استفاده می شود.

13. قابل توجه ترین جنبه شفابخش هویج تأثیر بسیار زیاد آن در کاهش خطرات‏ برخى از شدیدترین و غیرقابل ‏درمانترین انواع سرطان بخصوص سرطان ریه و سرطان لوزالمعده مى‏باشد. تحقیقات زیادى نشان داده است که حتى خوردن مقدار مختصرى هویج و بخصوص خوردن ماده بتاکاروتن موجود در هویج، در کاهش سرعت رشد سرطان و در برخى موارد حتى در از هم گسیختن مکانیسمى که منشأ شروع بدخیم شدن سلولها مى‏باشد تأثیر محسوسى دارد.

14. مرباى هویج با عسل بسیار مبهى و براى تقویت نیروى جنسى مؤثر است‏.

15. افراد چاق می توانند همه روزه با غذا هویج خام و افراد لاغر آب هویج را به عنوان صبحانه میل کنند.

16. خوردن آن پوست را لطیف و نرم می کند.

17. مسکن خوبی برای دردهای معدی و پایین آوردن تب می باشد.

18. جوشانده هویج و پیاز که به آن آبلیمو زده باشند عامل موثری برای درمان امراض عصبی است.

19. خون را پاک می کند و به علت داشتن آهن هموگلوبین خون را زیاد می کند.

20. خوردن هویج خام کرم های معده را ناتوان می سازد و گاهی از بین می برد.

21. کلسترول خون را کم می کند.

22. به خاطر غنی بودن از املاح و ویتامین های گوناگون مصرف آن به بانوان باردار و مادران شیرده توصیه می شود.

23. هنگام دندان درآوردن کودکان اگر یک هویج شسته شده را در اختیار آنان قرار دهند و یا والدین هویج را به آرامی روی لثه کودک ماساژ دهند به بیرون آمدن دندان ها و کاهش خارش لثه کمک می کند.

24. هویج دارای اثر قاطع بلغم است. بنابراین در بسیاری از بیماری ها مانند بیماری های دستگاه تنفسی نظیر نزله، سرفه، آسم و گرفتگی می توان آن راتجویز کرد.

25. براى تقویت استخوانهاى کودکى که سه ماه از عمرش گذشته باشد به اندازه پنج یا شش قاشق از آب هویج به او باید داده شود.

26. براى معالجه اسهال اطفال باید هر روزى یک مقدارى هویج به آنان داد.

27. عرق آن که با ادویه مناسب گرفته شود در تمام آثار مثل شراب است و کمی مست کننده می باشد.

 

 

عوارض جانبی و احتیاطات:

 

1.  دیرهضم است اما مربایش زودهضم‏تر است‏.

2. مضر گرم‏مزاجان است و از این نظر باید با گوشت، پخته و خورده شود.

3. مصرف آن برای زنان حامله مناسب نیست چرا که دانه، روغن و قسمت هایی که روی زمین رشد می کنند می توانند باعث باعث انقباض رحم، شروع قاعدگی و سقط جنین شوند.

4. ممکن است بر روی فشار خون اثر بگذارد و در نتیجه با کنترل فشار خون در حین و بعد از عمل جراحی مداخله کند.

5. احتمال آفتاب سوختگی را بعد از قرار گرفتن در معرض نور خورشید یا اشعه UV افزایش می دهد. در هنگام درمان با اشعه UV نباید از هویج استفاده کرد.

6. خوردن مقدار زیاد هویج یا مواد غذایی دیگر حاوی بتاکاروتن یا دیگر کاروتنویید ها می تواند باعث بیماری به نام کاروتنمیا (Carotenemia) شود. کاروتنویید ها ذرات چربی طبیعی محلول در آب هستند که درهویج، مرکبات، کدو تنبل و سایر مواد غذایی وجود دارند. در این بیماری تغییر رنگ پوست به ویژه در کف دست و یا به صورت زرد و نارنجی دیده شود که هیچ خطری ندارد و خود به خود برطرف می شود.

 

 

مصلحات:

ادویه گرم و آبکامه