اخبار

بررسی دلک و غمز در منابع طب سنتی ایران

گروه: طب سنتی
۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۸
دکتر حسین رضایی‌زاده دکترای تخصصی طب سنتی ایران دانشکده طب سنتی. دانشگاه علوم پزشکی تهران در این گفتار به طور خلاصه به مفهوم غمز و دلک و کاربرد پزشکی این دو واژه در متون کهن طب ایرانی می‌پردازیم تا زمینه‌ای باشد برای تحقیق بیشتر و تلاش برای بازیابی و بازسازی کاربرد این روشها. غمز در لغت به معنی فشردن، فشردن با دست، مالش دادن و مالیدن آمده است. دلک نیز به معنی مالیدن چیزی را، نرم و تابان گردانیدن، نیک بمالیدن اندام، به دست مالیدن بدن را و مالش دادن آمده است. این عبارات به نوعی معادل واژة ماساژ امروزی است که هم برای رفع تنش‌ها و خستگی‌ها و هم درمان یا کمک به درمان بعضی از مشکلات طبی به کار می‌رود. در تعریف جدید از ماساژ درمانی گفته می‌شود: مجموعة دستکاریهای بافت نرم بدن که بر اساس قواعد علمی و برای طبیعی کردن این بافتها انجام می‌شود و شامل تکنیک‌های دستی است که به صورت فشار ثابت یا جابجاشونده و یا نگهدارنده صورت می‌پذیرد. شاید نتوان کاربرد عمومی یا طبی این روشها را به تاریخ یا زمان خاصی منتسب نمود همانطور که نمی‌توان گفت که اولین اقدام پزشکی از چه زمانی آغاز شد. اما مسلم است که در طول تاریخ و در اکثر مکاتب پزشکی و درمانی سنتی به تدریج انواع مشت‌ومال و ماساژ شکلی قانونمند به‌خود گرفته و دارای اصولی قابل آموزش شده‌اند. گفته می‌شود که این جمله از بقراط است که پزشک باید بسیاری از چیزها را بداند و یکی از واجب‌ترین‌ها، مالش است. دلک و غمز یا مالش اصطلاحاتی هستند که در مکتب طب ایرانی به عنوان اقدامی طبی، درمانی، اصلاحی و در بعضی موارد تشخیصی به‌کار می‌رفته است اما متأسفانه در طول زمان و با از رونق افتادن طب ایرانی، آموزش و کاربرد این شیوه‌ها نیز منسوخ شد و این در حالی‌ است که امروزه در بسیاری از نقاط دنیا ماساژ درمانی یک روش متداول در درمان یا کمک به درمان است و گسترش آن در دنیای غرب مرهون تلاش پِر هنریک لینگ، محقق سوئدی است که در قرن نوزدهم با تأسیس یک مؤسسه در سوئد به این دانش رسمیت بخشید. مرحوم دکتر سید جلال مصطفوی در یکی از مقالات خود می‌نویسد: «عده‌ای چنین می‌پندارند که فقط به کمک دانش و فنون امروزی است که بشر به بسیاری از دشمنان دیرینه خود و میکروب‌ها و بیماری‌ها غلبه کرده است، در حالی‌که این‌طور نیست و آدمی از هزاران سال پیش، راه مبارزه با ناراحتی‌ها و دردمندی‌های خویش را می‌دانسته است. از همه عجیب‌تر اینکه شیوه‌هایی که قدما برای غلبه بر پاره‌ای از بیماری‌ها، ناراحتی‌ها، دردمندی‌ها و عوارض پیری ابتکار کرده بودند، چنان قاطع و مؤثر بوده که در قرن اتم، با وجود گسترش دانش و فرهنگ، هنوز هم راهی مؤثرتر و قاطع‌تر از آن کشف نشده است. سرآمد این قبیل ابتکارات دیرینه، شیوه‌ای است که اجداد ما مخصوصاً مردم مشرق‌زمین برای مبارزة با پیری و عوارض آن، از قبیل کمر‌درد، رخوت و سستی، شل شدن عضلات و چین‌و‌چروک زودرس، ابتکار کرده بودند. به نظر بیشتر کارشناسان زیبایی اندام و متخصصان جوان‌سازی، تا‌کنون هیچ وسیله‌ای برای پیشگیری و جلوگیری از شل شدن عضلات مؤثرتر از مشت‌و‌مال، آن هم به سبک شرقی نبوده است. روزگاری بود که در ایران خودمان، مشت‌و‌مال در حمام از واجبات بود و یکی از خصوصیات کارگر خوب و حمام خوب این بود که بتواند نظر مشتری را در این مورد جلب کند. ولی با توسعه حمام‌های داخلی منازل و تبلیغات افراطی بی‌حساب، وسیع و همه‌جانبه که مظاهر تمدن غرب، علیه آثار تمدن و آداب و سنن دیرینه ما صورت گرفته مشت‌و‌مال در حمام هم، رنگی از کهنگی داده و به‌صورت عملی «غیر‌بهداشتی» جلوه‌گر شده است. مجلة آمریکایی «ترو» در آخرین شماره خود، با توجه به وسایل مدرن پزشکی و فنی به مشت‌و‌مال مبتنی بر اصول شرقی با نظر علمی نگریسته و آن را تنها راه مبارزه با شل شدن عضلات و جلوگیری از عوارض میان‌سالی دانسته است. این نشریه در هشت تصویر که از منابع قدیم ایرانی گردآورده شیوه پسندیده‌ای را که رو به زوال گذاشته است به این ترتیب تشریح می‌کند: 1. اولین بار که متخصص ماساژ کار خود را شروع می‌کند، شما ـ که هیچ اطلاعی دربارة شیوه او ندارید ـ ناراحت می‌شوید و عضلات شما در برابر مشت‌و‌مال او مقاومت نشان می‌دهد. 2. ولی همین ‌که با روش خود اطمینان شما را جلب کرد، عضلات را شل کرده و بدن را در اختیار او می‌گذارید. 3. فشار متخصص مشت‌و‌مال بر شانه‌ و پهلوی شما، در مرحلة اول، دشوار است ولی نشاط تازه‌ای به ریه شما می‌دهد. 4. او...و...ه، این مرحله از همه دشوارتر است و اشک را در چشم شما جمع می‌کند ولی علاج بسیاری از دردهای شانه و پشت همین است. 5. متخصص مشت‌و‌مال خوب می‌داند که اساس شل شدن عضلات از کف پا شروع می‌شود، در اصطلاح پزشکی امروز، شل شدن کف پا را «ترس چاق» می‌نامند، بنابراین، متخصص مشت‌و‌مال کار مبارزه با عضلات شل را ابتدا از کف پا شروع می‌کند. 6. بالای زانو از جمله نقاطی است که چربی زیادی جمع می‌شود و همین تراکم چربی است که به اصطلاح قوه زانوی شما را می‌گیرد و در تمام قسمت‌های پای خود از ران تا کف پا احساس سستی و سنگینی می‌کنید. متخصص ماساژ مخصوصاً به این قسمت توجه دارد. 7. شانه‌های شل و آویخته از قرن‌ها پیش مورد توجه متخصصان مشت‌و‌مال بوده است. بسیاری اوقات برای شما اتفاق افتاده که پس از مدتی که کتاب سبکی را در دست راست یا چپ گرفته‌اید دستتان خسته شده و یا از گرفتن گوشی تلفن برای مدت کوتاهی عاجز مانده‌اید، علت را باید در چربی‌هایی دانست که در سرشانه و بازوها رسوب کرده و مانع کار عضلات به راحتی و آسانی می‌شود. تجربه نشان داده که تنها راه مبارزه با این دردمندی حرکت همه‌جانبه بازو و مشت‌و‌مال مرتب آن است.‌ 8. و بالأخره مرحله آخر مشت‌و‌مال باز هم به اصطلاح عامیانه، به چهار ستون بدن، دست‌ها و پاها تمام می‌شود. متخصص مشت‌و‌مال که با انجام هفت مرحله مختلف عضلات خستة شما را نرم کرده است به‌آسانی می‌تواند این مرحله دشوار را هم تمام کند.
منبع: تبیان